گفته می شود زارچ، پس از یزد و میبد، کهنترین آبادی منطقه محسوب می شود همین قدمت باعث شده که کنکاش در آن کمی دشوار باشد.  وجود دخمه زرتشتیان در الهآباد، استقرار قنات زارچ با قدمت بیش از سه هزار سال، کشف قطعات باستاني در شنزارها حوالی زارچ و دیگر شواهد و قرائن تاریخی این فرضیه را به اثبات میرساند که قدمت زارچ بیشتر يا حداقل در حدود قدمت شهر یزد بوده و به حدود بیش از سه هزار سال می رسد.گرچه زارچ، در اعصار مختلف، به عنوان بخش یا منطقهای از یزد یا مناطق دیگر شناخته می شود ، اما اگر منطقه عمومی زارچ را به صورت عام زارچ بنامیم، قدمت این محدوده بیش از اینهاست.

 

البته این نکته از اهمیت خاصی برخوردار است که طبق آثار به دست آمده، متون و شواهد و قرائن تاریخی، محل سکونت اهالی زارچ در ایام قدیم، محل فعلی نبوده و بهدلایل مختلف، مجبور به جابجایی و ساخت محلات جدید شده اند.

 

با جستجو در کتب قدیمی می خوانیم: «در گذشته هاى دور دريا یي در سمت شمال شرقى زارچ وجود داشته است، حتى می گفتند كه ميخهاى بزرگى كه به عقيده آنها لنگركشتى بوده يا كشتى را هنگام لنگر انداختن به آنها میبسته اند در آن حوالى يافته شده است تا جا یي كه بعضى فرسايش خاكهاى قريب به فراز تل معروف دخمه و تپه هاىاطراف آن را فرسايش امواج آب آن دريا میدانند.این فرضیه تاریخی در خصوص منطقه عمومی یزد هم صدق می کند، با این همه حداقل اگر چنین فرضیه هایی درستباشد، مربوط به چند هزار سال پیش است که قابل کنکاش نیست.

 

زارچ در سالهای دور

 

جامع مفيدى قرن 11 هجري آمده است: اسم بانى از كتب تواريخ معلوم و محقق نگشت، در افواه عوام مشهور است كه از جمله متحدثات زال زر است و العلم عندالله.كتاب آتشكده يزدان يا تاريخ يزد از مرحوم آيتى در خصوص منطقه زارچ نوشته است: از قراى مهم و معتبر در بلوك يزد یكي زارچ است كه بعد از ميبد كهنگى وقدمتش مسلم است و وجه تسميه آنجا به زارچ و بانى قنات و آبادى آن مجهول و زبان تاريخ در اين باب ساكت است.آيتى نیز معتقد است كه كثه يا زندان اسكندر هنگامىساخته شد كه در اين حدود شهر يا ايالت بزرگ و مهمى وجود داشته كه قبل از ورود اسكندر و ساختن كثه ساخته شده بود و ايساتيس نام داشت هرفته، فرافر و سريزدباقيمانده آن هستند كه در 30 كیلومترى جنوب شرقى يزد قرار دارند.

 

هنگام كيه يزدگرد اول فرزند بهرام ساسانى بدستور پدر از مدائن به فارس ميرفت در يزد اقامت گزيد و به آبادانى آن پرداخت، همراه او سه سرهنگ بودند كه نامشانبيدار، عقدار و ميبدار بود كه سه منطقه كنونى بيده، عقدا و ميبد از ايشان برجاى مانده است، بیشک اسامى فعلى بعضى از شهرهاى استان چون يزد، زارچ، اشكذر،مهريز و ميبد نشانگر قدمت آن قبل از ظهور اسلام در ايران است.

 

زارچ در کتب قدیمی

 

گرچه زارچ در در کتب قدیمی و نسخ خطی، به صورت مستقل نام برده نشده است اما در اکثر کتب مربوط به یزدشناسی، نام کهن زارچ دیده می شود که پاره ای از آناشاره می شود.در کتاب تاريخ عصر حافظ تأليف دكتر غنى از تاريخ جديد يزد چاپ يزد آمده است:زارچ یكي از چند پاره دهى است كه بدست امير مبارزالدين و نزدكياناو در يزد ساخته شده است.در تاريخ يزد جعفرى میخوانیم :و در سال اربعين وسبعمائه سراى تركان عمارت كرد و طاق عالى بساخت جهت فرزندان و فرزند زادگانعمارت عالى بساختند ودرزمان او مبارز آباد و قطرآباد و ترك آباد و شاه آباد و بدرآباد و علي آباد و خاتون آباد و مظفرآباد زارچ و ديلم آباد و غياث آباد و احمدآباد وسلطان آباد و محمدآباد بارو كرده شد و نيز همان كتاب به امر دختر محمدمظفر قنات مظفرآباد زارچ احداث گرديد و باروى قلعه زارچ كشيده شد .تاريخ مفيدى آورده شدهاست: نيز آن امير عادل و فرزندان او دوازده دِه در بلوكات ميبد و رستاق و قهستاق احداث نموده اند، اسامى ديه ها اين است   : مبارزآباد و ترك آباد و شاه آباد و بدرآبادو مظفرآباد ميبد و خاتون آباد زارچ و ديلم آباد و احمدآباد و سلطان آباد و على آباد و محمدآباد.