استان یزد به دلیل اسقرار در منطقه ای خشک و کویری از دیرباز با مشکل ومعضل کم آبی مواجه بوده است، ایرانیان باستان در چندین هزار سال قبل دست به ابتکارجدیدی زده که آن را قنات یا کهریزیا کاریز نام گذارده اند. بوسيله قنات که درنوع خود در جهان تاکنون بینظیر است،می توان مقدار قابل توجه ی از آبهای زیرزمینی راجمع آوری کرد و به سطح زمین رساند، که همانند چشمه های طبیعی، آب آن در تمام طول سال بدون هیچ کمکی از درون زمین به سطح آن جاری گردد. به راهی که درزیر زمین کنده شود تا آب از آن جریان یابد كاريز يا قنات میگویند.کاریز کانالی است که از دیرباز برای مدیریت آب در زمین می ساخته اند. رشته چاهی است که از چاهمادر سرچشمه میگیرد و ممکن است هزاران  متر به طول بیانجامد که سرانجام آب این کاریزها برای شرب و کشت و کار به سطح زمین میرسند و در جای معینی بهروی زمین می آیند.قنات اله آباد، قنات آبِ شور، اراضى اله آباد، شاخه قنات نصر ت آباد، شاخه شور،شاخه شیرین و شاخه قنات مشهور به ابراهيم خويدكى يا )گرمُك(به عنوان قنوات منطقه زارچ در متون تاریخی یاد شده که بسیاری از آنان تخریب، خشک ویا حداقل بدون استفاده شده است. در این میان، یکی از منحصرفردترین قنواتایران، قنات زارچ كه قديميترين وطولانيترين قناتهاي دنياست، این قنات دراواخر سال 1384 به عنوان بیست و سومین قنات ایران در فهرست آثار ملی جا گرفت،متاسفانهدر سالهاي اخیر با توجه به توسعه شهرِی، امتداد خشکسالی و دیگر پیشامدها،این قنات تاریخی هم خشک و بدون استفاده شده است.

 

در مورد قنات زارچ

 

قدیمی ترین و طولانی ترین قنات در جهان، به نام قنات زارچ در استان یزد واقع شده که انتهای آن به زارچ ختم می شود، قدمت قنات زارچ نزدیک به سه هزارسال تخمین زده شده است.مسیر حدود 90 کیلومتري، بیش از دو هزار و یکصد حلقه میله چاه دارد. و با توجه به اینکه قنات قبل از اسلام و در زمان زرتشتیان حفر شده است،برخی از میله های چاه آن به رسم آن دوران، به صورت مربع حفر شده است در بین قنوات منحصر به فرداست.

 

ابتدا تا انتهای قنات زارچ

 

مبدا قنات در حوالی روستای فهرج در شصت کیلومتری شهر یزد برآورد شده است که پس از طی روستاهایی مانند خویدک، دهنو و اکرمیه وارد شهر یزد گردیده وازمحلات مختلف شهر از جمله میدان امیر چقماق عبورکرده و پس از گذر از مسجد جامع، از شهر یزد خارج وبطرف زارچ حرکت میکند.در مجموع حدود 30 کيلومتراین قنات از اکرميه تادروازه قرآن از زير شهر يزد ميگذرد و در نهايت در محل سرچشمه زارچ به صورت مظهر ختم می شد. پس از ورود اسلام به ایران، مسجد جامع،بزرگترین ومعروفترین مسجد تاریخی شهر یزد نیز در حریم قنات زارچ ساخته شد و یکی از شاخه های این قنات و چند میله چاه این قنات در محدوده این مسجد قرارگرفت تاعلاوه بر پر کردن آب انبار وسیع زیر مسجد، نمازگزاران نیز بتوانند از طریق پایاب برای وضو گرفتن از آب قنات استفاده کنند که قستمی ازاین پایاب هنوز همپابرجاست.

 

در تاریخچه مسجد جامع یزد از این قناتسخن به میان آمده است. در این کتاب می خوانیم :در قرن چهارم هجری ابوعلا کالنجار پایاب بر مسجد جامع ساخت که قنات زارچاز میان آن میگذشته است. به جز پایاب واقع در مسجد جامع، دو پایاب دیگر نیز در شهر یزد وجود دارد که امکان دسترسی به آب قنات زارچ را فراهم میکند که یکی ازاین پایابها بنام جوی گلکار در کنارکارگاه رنگرزی و دیگری در محله کوش کنو در کنار چرخ آسیاب قرار دارد، هر دو پایاب یاد شده در گذشته برای شستشوی نخهای رنگ شده در رنگرزی همچنین چرخاندن چرخ آسیاب، کاربردی اساسی داشته اند.

 

در مجموع قنات زارچ، با سه شاخه يا تونل اصلی زير زميني جدا از هم است كه شاخه های آن به  شيرين ، شور و ابراهيم خويدكي نامگذاری شده است. تا چند سال پیش، فقط شاخه شور این قنات فعال بود گرچه عملا به حداقل میزان آبدهی رسیده است، اما این شاخه مانند دوشاخه دیگربدلیل افت سطح آب زیر زمینی کم آب و سپسخشک شد.شواهد تاریخی گواه این است که درگذشته، آب قنات پس از خروج از مظهر درزارچ، مزارع و باغات اطراف به وسعت 420هکتار را آبياري مي کرد، بیشاز 800 خانوارکشاورزی مالکیت این قنات را داشتند و از آن استفاده می کردند .طبق آخرین آمار اعلام شده آبدهی قناتزارچ تا 40 سال قبل 150 لیتر در ثانیه بوداما اینمیزان به دلیل حفر چاههای عمیق،گل ولای فراوان و عدم امکان لایروبی آن و ورود فاضلابهای بیمارستانی، آب دهی این قنات به 20 لیتر در ثانیه رسیده است، طبقآمار غیررسمی،حدود 25 هکتار سطح زیر کشت باغی از جمله باغات انار، انگور، انجیر، سیب، پسته و هلو به همراه 400 هکتار سطح کشت زراعی تحت پوشش اینقنات قرارداشت اما به گفته محلی ها منطقه، این قنات به کلی خشک شده و قابل استفاده نیست.

 

مرگ کهن ترین قنات جهان

 

توسعه شهر يزد طي در بیست قرن گذشته، ساختمان سازي در حريم قنات، ريزشي بودن سقف و ديواره مجراي قنات و ميله چاه ها، نشست فاضلاب ها به درون قناتوقرار دادن لوله هاي فاضلاب در برخي مناطق در دالان قنات مشکلات بسياري را براي اين قنات کهن به وجودآورده است و در نهایت به مرگ خاموش آن منجرشد.حتی گفته میشود: در حال حاضر 30 کيلومتري از قنات زارچ در که زير شهر يزد عبور می کند در دو نقطه در بافت قدیم قرار دارد که اين مناطق فاقد فاضلابهستند و برخي از منازل مسکوني خود را به داخل قنات هدايت کرده اند، گرچه با تمهیداتی این معضل به حداقل رسیده اما همچنان ادامه دارد.از سوی دیگر کشاورزان درگذشته با بهره برداري ازمحصولات باغي و زراعي، اقدام به پرداخت نفقه براي احيا و لايروبي قنات مي کردند؛ اما بعد از کاهش سطح آب وغيرقابل شرب بودن آبقنات، سهامداران نيز ديگر حاضربه پرداخت نفقه خود نشدند و با عدم لايروبي از يک سو وحفر چاه در اطراف قنات براي دسترسي به آب، قنات هر روز و هر روزتحليل رفت تا به شکل فعلي درآمد.

 

برگرفته از ماهنامه تالی خیر